ΓΕΝΙΚΑ

Η νηστεία

Η νηστεία, η αποχή από της τροφής είτε εκούσια είτε ακούσια, ασιτία: «βρομούν τα χνότα του από την νήστεια»· ως τιμωρία συνήθως σχολική: «τον έβαλε ο δάσκαλος νηστεία»· η άποψη από φαγητών μη επιτρεπόμενων υπό της θρησκείας καθ’ ορισμένες μέρες: «η νηστεία της Μεγάλης Εβδομάδας», «νηστεία και προσευχή», «κόπηκαν τα γόνατά μου από την νηστεία» (υπό την σημασία αυτή λέγεται πάντοτε τρισύλλαβα)· αρχ. στους Αθηναίους, η τρίτη μέρα των Θεσμοφορίων: «νηστείαν ἄγω»

Εγκυκλοπαιδικά

Η νηστεία και η αποχή από τίνων τροφών, ως άσκηση θρησκευτική εις ένδειξη θλίψεως ή εις προπαρασκευή εις μεγάλες θρησκευτικές εορτές, ήταν σε χρήση σε πολλούς αρχαίους λαούς και απαντά σχεδόν σε όλες τις θρησκείες. Φαίνεται δε ότι η συνήθεια αυτή προέρχεται από τους αρχαίους λαούς της Άπω Ανατολής. Ούτως, επί παράδειγμα, ο βουδικός κώδικας του Μανού είναι πλήρης εντολών αναφερομένων εις την νηστεία και εις την αποχή, οι δε βραχμάνες είναι γνωστό ότι επιδίδονταν εις αυστηρότατες νηστείες από αρχαιοτάτων χρόνων. Η νηστεία ήταν σε χρήση επίσης και στους αρχαίους Αιγυπτίους, οι οποίοι πιστεύεται ότι παρέλαβαν αυτή από τις ανατολικές χώρες. Οι Αιγύπτιοι μετέδωσαν αυτήν κατόπιν εις τους αρχαίους Έλληνας και τους Εβραίους, εκ των οποίων την παρέλαβαν βραδύτερον οι Χριστιανοί, και μετ’ αυτούς οι Μωαμεθανοί, οι οποίοι προσέδωσαν εις την νηστεία και την αποχή, κυρίως δε εις την απόλυτη και συνεχή αποχή του κρασιού, τέτοια σημασία, ώστε αυτή απόβηκε εκ των ουσιωδέστερων γνωρισμάτων της μουσουλμανικής θρησκείας.

Κατά τους αρχαίους χρόνους.

Οι Αιγύπτιοι νήστευαν κατά τις εορτές της Ίσιδας και γενικά σχεδόν καθ’ όλες τις εορτές τους. Κυρίως όμως νήστευαν οι ιερείς, οι οποίοι επέβαλλαν εις εαυτούς την αποχή από διαφόρων πραγμάτων, ποικιλλουσών από επτά ημερών μέχρις εξ’ εβδομάδων. Η νηστεία δεν επιβάλλονταν εις τους Ιουδαίους υπ’ ουδενός θρησκευτικού κανόνα και δεν αποτελούσε μέρος των θρησκευτικών τους καθηκόντων. Απλά μόνο αναφέρεται και επαινείται στην Παλαιά Διαθήκη ως μία δοκιμασία ευχάριστη προς τον Θεό. Ο Δαβίδ, ο Τωβίας, η Ιουδείθ, η Εσθήρ, ο Δανιήλ και ολόκληρο το Ιουδαϊκό έθνος προσπάθησαν επανειλημμένως να επιτύχουν την θεία συγγνώμη διά της νηστείας. Οι προφήτες όμως, αν και συμβούλευαν συχνάκις τους Ιουδαίους να νηστεύουν, εν τούτοις κατέκριναν πάντοτε τις υπερβολικές νηστείες. Οι νηστείες των Ιουδαίων συνίσταντο εις την ελάττωση του αριθμού των γευμάτων και εις την επιβράδυνση τους. Κατά την διάρκεια της νηστείας προέβαιναν και εις διάφορες εκδηλώσεις μετανοίας και επέβαλλαν εις εαυτούς διαφόρους στερήσεις, μεταξύ των όποιων ήταν και η αποφυγή από της τελέσεως γάμων. Η έναρξης της νηστείας αναγγέλλονταν με σάλπιγγες, οι κυριότερες δε ημέρες των Ιουδαϊκών νηστειών ήσαν η μεγάλη εορτή του Εξιλασμού και οι επέτειοι των εθνικών συμφορών, όπως της αλώσεως της Ιερουσαλήμ από τον τον Ναβουχοδονόσορα, της καταστροφής του ναού από του Τίτου, κτλ. Επί των ημερών του Ιησού οι Φαρισαίοι και οι Εσσαίοι τηρούσαν φανατικώτατα τις νηστείες, νηστεύοντας εκείνοι μεν δις της εβδομάδος, οι άλλοι πολλές φορές επί πολλές συνεχείς ημέρας και απέχοντες κυρίως του κρέατος και του οίνου. Κατά τα Ελευσίνια μυστήρια και τα Θεσμοφόρια των Αθηνών νήστευαν επίσης και οι αρχαίοι Έλληνες, οι δε γυναίκες ιδίως ήσαν υποχρεωμένοι, επί μια ολόκληρη ημέρα να κάθονται επί της γης και να τηρούν πένθιμο έκφραση.

Οι Λακεδαιμόνιοι διέτασσαν γενική νηστεία σε ολόκληρη την χώρα τους, όταν επρόκειτο να αποδυθούν σε σοβαρές πολεμικές περιπέτειες. Οι ιερείς του Δία, στο νησί της Κρήτης, καθ’ όλη τους την ζωή όφειλαν αν απέχουν αυστηρά από το κρέας, των ιχθύων και πάσης εφθής τροφής. Γενικά η νηστεία, στο πνεύμα των θρησκειών της αρχαίας Ελλάδος, αποτελούσε μέσω εξιλασμού και καθαρμού και θεωρούνταν ως δοκιμασία, ήτις συνέβαλλε τα μέγιστα εις την μεγαλυτέρα εξαΰλωση του ανθρώπου και καθιστούσε αυτόν ικανό να πλησιάζει περισσότερο προς τους θεούς.

Επίσης οι Ρωμαίοι και οι λαοί της Ιταλίας γενικά  χρησιμοποίησαν ευρέως την νηστεία. Ο Νουμάς Πομπίλιος νήστευε προ της προσφοράς θυσίας. Όταν οι Ταραντίνοι, πολιορκήθηκαν από τους Ρωμαίους, ζήτησαν την βοήθεια των κατοίκων του Ρηγίου, και αυτοί, για να εξευμενίσουν τους θεούς, νήστευσαν επί 10 ημέρας προ της αναλήψεως της εκστρατείας. Επίσης στη Ρώμη, προς τιμή της Δήμητρας και του Δία, τηρούνταν ορισμένες νηστείες.

Δια των εξ Ιουδαίας Χριστιανών το έθιμο της νηστείας μεταδόθηκε εις την Χριστιανική Εκκλησία. Στην Καινή Διαθήκη πουθενά δεν διατάσσεται η αποχή από το κρέας· αντιθέτως άλλες αποχές αναφέρονται επαινετικά. Ο Ιησούς κατηγορεί συχνά αυτούς που νηστεύουν με υπερβολή, αλλά εκφράζονταν ευνοϊκά υπέρ των νηστειών. Ο ίδιος νήστεψε επί του όρους επί τεσσαράκοντα ημέρας. Κατά τους πρώτους αιώνες του Χριστιανισμού, οι απόστολοι είχαν καθιερώσει επισήμως και αυστηρή νηστεία τεσσαράκοντα ημερών, εις ανάμνηση της νηστείας του Μωϋσέα, του Ηλία και του Ιησού, οι οποίοι αναφέρεται ότι είχαν νηστέψει επί τόσες ημέρας. Εκ της νηστείας αυτής προήλθε η νηστεία της Μεγάλης Τεσσαρακοστής. Οι πρώτοι Χριστιανοί καθόρισαν βραδύτερον και άλλες νηστείες : την των τεσσάρων εποχών η ωρών και την των παραμονών. Η νηστεία των τεσσάρων εποχών ελάμβανε χώρα κατά τις αρχές εκάστης των τεσσάρων εποχών του έτους και διαρκούσε επί τρεις ημέρας. Οι νηστείες των παραμονών λάμβαναν χώρα κατά τις παραμονές των εορτών και γίνονταν εις ανάμνηση του μαρτυρίου των εορταζομένων αγίων. Με την πάροδο των αιώνων και του χωρισμού της χριστιανικής θρησκείας εις διάφορα δόγματα, επήλθε χωρισμός και εις τους κανονισμούς των νηστειών των διαφόρων δογμάτων·. [Περί των νηστείας της Ορθοδόξου Εκκλησίας βλ. κατωτ.].

Κατά τους νεότερους χρόνους.

Της Δυτικής Εκκλησίας οι νηστείες είναι ελαφρότερες των της Ανατολικής, μη περιλαμβάνουσες το γάλα, τα αυγά, το βούτυρο και τα ψάρια, απαγορεύουν δε ουσιωδώς το κρέας μόνο. Οι κατά τύπους καθολικοί επίσκοποι έχουν το δικαίωμα ρυθμίσεως των νηστειών, ούτως ώστε κατά περίπτωση δεν επιτρέπεται κατά αυτές η χρήση κρέατος μόνον την Παρασκευή, αλλού δε απαγορεύεται το κρέας κατά κάθε Τετάρτη και Παρασκευή κτλ. Γίνεται δε στη Δυτική Εκκλησία διάκριση μεταξύ νηστείας (Jeune) και αποχής (από του κρέατος, abstinence) και των λιπωδών τροφών κατά μερικές ημέρες, π.χ. τις Παρασκευές κατά τις διαφόρους νηστείας. Διαρκής χρόνος νηστείας και αποχής εν αυτή είναι από την Καθαρά Τετάρτη μέχρι του Μεγάλου Σαββάτου. Ημέρες νηστείας υπάρχουν κατά τις τέσσερις εποχές του έτους, η Τετάρτη, η Παρασκευή και το Σάββατο μιας εβδομάδος. Ως ημέρες αποχής θεσπίστηκαν οι παραμονές κάποιων μεγάλων εορτών. Υπάρχουν δύο ειδών νηστείες στην Δυτική Εκκλησία, οι νηστείες της ευχαριστίας και οι νηστείες οι εκκλησιαστικές. Η νηστεία της ευχαριστίας προηγείται πάσης κοινωνίας των αχράντων μυστηρίων και συνίσταται εις την αυστηρή αποχή από πάσης τροφής στερεάς ή υγρής, από του μεσονυκτίου της παραμονής μέχρι της στιγμής της κοινωνίας. Μόνον οι. ασθενείς, οι λαμβάνοντες την κοινωνία κατά την τελευταία στιγμήν της ζωής των, επιτρέπεται να εξαιρεθούν της τηρήσεως της τοιαύτης νηστείας. Οι εκκλησιαστικές νηστείες ήσαν άλλοτε αυστηρότατες και στους καθολικούς, αλλά με τον χρόνο γίνονταν ελαφρότερες. Σήμερον η νηστεία στην Δυτική Εκκλησία συνίσταται εις την λήψη ενός μόνον γεύματος κατά την διάρκεια της ημέρας, επιτρεπόμενης της προσθήκης εν ανάγκη και ενός προγεύματος. Ημέρες τέτοιας  νηστείας, τις οποίας τηρεί σήμερον η Καθολική Εκκλησία, είναι οι σαράντα ημέρες της Τεσσαρακοστής, εξαιρέσει των Κυριακών, οι τρεις ημέρες οι προηγούμενες κάθε εποχής του έτους και οι ημέρες της νηστείας των παραμονών των μεγάλων εορτών. Εκτός των νηστειών αυτών, οι οποίες είναι υποχρεωτικές σε όλους, υπάρχουν και άλλες μερικές ημέρες νηστειών, καθοριζόμενες από τους κανόνες των διαφόρων θρησκευτικών ταγμάτων και τηρούμενοι κυρίως στα διάφορα μοναστήρια. Οι νηστείες είναι υποχρεωτικές εις τους πιστούς που βρίσκονται σε ηλικία άνω των 21 ετών· η δε υποχρέωση αυτή παύει μετά το 60όν έτος της ηλικίας. Οι αξιωματικοί και οι στρατιώτες εξαιρούνται των νηστειών κατά την διάρκεια της στρατιωτικής τους θητείας. Οι επίσκοποι έχουν το δικαίωμα, όπερ δύνανται να παραχωρήσουν και εις τους υπ’ αυτούς αξιωματούχους της Εκκλησίας μέχρι και των εξομολογητών, να εξαιρέσουν μερικά άτομα της νηστείας σε ορισμένες περιπτώσεις. Οι πάπες έχουν το δικαίωμα να εξαιρούν γενικά όλους τους πιστούς από τις νηστείες σε ορισμένες περιστάσεις.

Η Ευαγγελική διαμαρτυρόμενη Εκκλησία απέρριψε εντελώς την νηστεία, μόνον δε κατά την Μεγάλη Παρασκευή τηρεί αποχή από του κρέατος. Αντί δε της νηστείας κατά τις προ του Πάσχα 40 ημέρας έχει ειδικές προσευχές και κατά τόπους επιβάλλει την αποχή, κατά το μάλλον ή ήττον άνευ εξαιρέσεων, από γάμους, διασκεδάσεις κλπ. Οι Αγγλικανοί εν τούτοις διατηρούν πολλά των νηστειών των καθολικών, αν και κατά τρόπο ελαφρότερο.

Οι νηστείες των Αρμενίων είναι κατά πολύ αυστηρότερες των νηστειών των Ορθοδόξων. Τηρούν μόνο την νηστεία της Τεσσαρακοστης άνευ των νηστειών των τεσσάρων εποχών και των παραμονών των εορτών εν τούτοις απέχουν από της καταλύσεως κρέατος, αυγών και γάλακτος την Τετάρτη και την Παρασκευή εκάστης εβδομάδος και τηρούν ιδιαιτέρας νηστείας δια τα Χριστούγεννα, διά την εορτή των αγίων Πέτρου και Παύλου και της Αναλήψεως. Οι Κόπτες και οι Αβυσσηνοί τηρούν τέσσερις μεγάλες νηστείες, όμοιες προς τις των Ορθοδόξων, αλλά διαφόρου χρονικής διαρκείας.

Οι σημερινοί Εβραίοι δεν τηρούν πάσας τις νηστείας των παλαιών προγόνων τους. Έχουν μόνον εξ ημέρας υποχρεωτικής νηστείας, ενώ οι ευσεβέστεροι νηστεύουν επί τριάκοντα ημέρας. Όλες οι νηστείες αυτών έρχονται από την δύση του ηλίου και διαρκούν μέχρι της εσπέρας της επόμενης. Οι νηστείες των Εβραίων συνίστανται εις την αποχή από πάσης τροφής και ποτού. Η νηστεία της ενάτης ημέρας του μηνός Άμπ, εις ανάμνηση της καταστροφής των δύο ναών, είναι εκ των σημαντικότερων. Το δείπνο, το οποίο προηγείται αυτής, είναι όσο το δυνατό λιτότερο. Άλλοτε έτρωγαν μόνον ξηρό άρτο εμβαπτισμένο εντός ύδατος, ξαπλωμένοι κατά γης, με τα πόδια γυμνά, κατά δε την νύκτα κοιμόταν πολλές φορές επάνω σε λίθους.

Οι Μωαμεθανοί νηστεύουν κατά τον μήνα Ραμαζάν, προ της εορτής του Μπαϊράμ, κατ’ ιδίον εντελώς τρόπον· από μεν δηλαδή της ανατολής του ηλίου μέχρι της δύσεως ουδέν επιτρέπεται να τρώγουν, κατά δε το διάστημα της νύχτας τρώγουν οτιδήποτε και μάλιστα περί την αυγή αφυπνίζονται διά τύμπανων, ανά τις συνοικίας περιφερόμενων, για φάγουν· γίνονται δε οι νυκτερινές αυτές εστιάσεις πανηγυρικότερες των κατά τις άλλες ημέρας συνήθων και οι νύκτες του Ραμαζάν αποτελούν εποχή εξαιρετικών δημοσίων διασκεδάσεων. Οι εξ ασθενείας ή άλλου λόγου μη δυνάμενοι να νηστέψουν το Ραμαζάν, υποχρεούνται ν’ αναπληρώσουν εις άλλον καιρό την έλλειψη αυτή. Οι Μωαμεθανοί νηστεύουν επίσης και κατά μερικές άλλες ορισμένες ημέρες, η κυριότερη των οποίων είναι η 10η του μηνός Μουχαρέμ, συμπίπτουσα μετά της ιουδαϊκής εορτής του Εξιλεασμού.

Οι βραχμάνες εξακολουθούν να νηστεύουν κατά συχνά χρονικά διαστήματα και κατά τον μάλλον αυστηρό τρόπο. Η ηλικία, οι ασθένειες και οι παντός είδους αδυναμίες δεν αποτελούν παρ’ αυτούς λόγους εξαιρέσεως από των νηστειών. Οι φακίρηδες και οι φανατικοί Ινδοί επιβάλλουν εις εαυτούς υπερβολικότατες   νηστείες. Λέγεται ότι κατορθώνουν να μένουν άνευ ουδεμίας τροφής επί οκτώ, δέκα, ακόμη και δεκαπέντε ημέρες. Οι βουδιστές του Θιβέτ έχουν δύο είδη νηστειών: την αυστηρή νηστεία, καλουμένη νγκουννέ που διαρκεί 24 ώρες, κατά την διάρκεια της όποιας δεν επιτρέπεται ούτε η κατάποση του σιέλου. Οι περισσότεροι τηρούν αυτή  επί τρεις συνεχείς ημέρες, λαμβάνοντας μόνον ολίγον τσάι το πρωΐ. Η ετέρα νηστεία καλείται νιεννέ και συνίσταται εις την λήψη ενός μόνον δείπνου κατά την εσπέρα. Παρά τους λαούς του Σιάμ η νηστεία συνίσταται εις την αποχή από πάσης τροφής από της μεσημβρίας μέχρι της πρωίας. Μεταξύ άλλων ημερών οι Σιαμαίοι νηστεύουν και κατά τις ημέρες, κατά τις οποίες είναι πλημμυρισμένοι και υπερεκχειλισμένοι οι κυριώτεροι ποταμοί της περιοχής των κατοικιών τους. Οι πλημμύρες αυτές λαμβάνουν χώρα σχεδόν πάντοτε κατά τον μήνα Μάρτιο, σκοπός δε των νηστειών είναι η επί του ευνοϊκότερου επίδραση των υδάτων επί της γονιμότητας του εδάφους. Επίσης οι Κινέζοι τηρούν διαφόρους νηστείας, ιδίως κατά τις εποχές μεγάλων συμφορών. Τέλος οι βάρβαροι και άγριοι ακόμη λαοί της Αφρικής και της Αμερικής τηρούν ωσαύτως διαφόρους θρησκευτικές νηστείες εις πολλές περιστάσεις, ιδίως δε κατά την μύησιν αυτών εις διαφόρους μυστηριώδεις θρησκευτικές αιρέσεις.

Εξ όλων των υπαρχουσών εισέτι θρησκειών, μόνον ο παρσισμός αγνοεί την νηστεία, την οποίαν μάλιστα απαγορεύει σε πολλές περιστάσεις. Οι Πάρσοι φρονούν ότι τιμούν καλύτερα τον Θεό τρεφόμενοι καλώς, διότι τα ιερά τους βιβλία τονίζουν ότι το υγιές και δυνατόν σώμα καθιστά την ψυχή ισχυρότερη και ικανή να αντισταθεί κατά των κακών πνευμάτων και των πειρασμών, το πνεύμα περισσότερο διατεθειμένο όπως αναγνώσει και κατανοεί τα ιερά βιβλία και την καρδία ικανώτερη και καταλληλότερη όπως επιτελή μετά μεγαλύτερης θέρμης τα καλά έργα.

Αιτιολογία της νηστείας

Κατά την αρχαιότητα ως λόγος της καθιερώσεως της νηστείας εφέρετο η εξευμένιση των εξοργισμένων θεών. Κατά την αντίληψη των αρχαίων, οι εξοργισμένοι θεοί είχαν ανάγκη όπως η οργή τους γίνει αισθητή και υπό των κοινών θνητών, οι οποίοι με τις πράξεις τους έτυχε να τους προσβάλλουν. Οι αρχαίοι θεοί είναι εκδικητικοί. Αποδίδουν κακό αντί του κακού και επιδιώκουν πάντοτε να τιμωρούν τους ενόχους εκτός εάν οι ένοχοι αυτοί επιβάλλουν εις εαυτούς μόνοι τους την αναγκαία τιμωρία. Η νηστεία που προκαλεί τις αναγκαίες στερήσεις, αποτελεί εις την αντίληψη των αρχαίων ένα από τα καλύτερα μέσα της αυτοτιμωρίας των θνητών και της εξευμενίσεως των θεών. Βραδύτερον όμως, οπότε η επελθούσα πρόοδος εις την πνευματική ανάπτυξη των λαών απέδειξε πόσον παιδική και αστήρικτη ήταν η εξήγηση αυτή της καθιερώσεως της νηστείας, επιχειρήθηκε να δοθεί κάποια φιλοσοφικότερη δικαιολογία εις το θρησκευτικό αυτό έθιμο. Κατά αυτή η νηστεία καθιερώθηκε προς τον σκοπό της κατασιγάσεως των ανθρωπίνων παθών. Ο άνθρωπος, δια να δύναται να παραμένει πιστός εις τις αρχές της δικαιοσύνης, οι οποίες αποτελούν την βάση πάσης κοινωνίας, έχει ανάγκη ηθικής τίνος δυνάμεως, ήτις να δύναται να επιβάλλει σιγή στα πάθη του και στα συμφέροντα του. Επειδή δε υπάρχουν περιστάσεις, κατά τις οποίας τα πάθη αυτά εξεγείρονται ζωηρότερα, οφείλει ο άνθρωπος να προλαμβάνει την εξέγερση αυτή δι’ όλων των μέσων, τα όποια είναι δυνατόν να φέρουν το αποτέλεσμα αυτό. Η νηστεία, εξασθενώντας το σώμα και επιβάλλοντας αυτό σε στερήσεις, όταν είναι θεληματική, θέτει υπό δοκιμασία την ηθική δύναμη του ανθρώπου, η όποια αυξάνει έτσι πολύ και καταπνίγει τα πάθη, καθότι νηστεία σημαίνει δαμασμό της πείνας, ήτις είναι εκ των επιτακτικότερων αναγκών του ανθρώπου και δαμασμό της λαιμαργίας, η οποία είναι εκ των ισχυρότερων παθών. Πλην όμως της φιλοσοφικής αυτής εξηγήσεως, παρέχεται και η υγιεινή τοιαύτη. Η νηστεία, από υγιεινής απόψεως, έχει πάντοτε ευνοϊκότατη επίδραση εφ’ όλων των λαών, επιβεβαιωμένη από πολλούς επιστήμονες. Η άνοιξη αποτελεί, δι’ ολόκληρη την φύση και ιδίως για την ενόργανη, την καταλληλότερη εποχή της αφυπνίσεως και της αναγεννήσεως. Και όπως η υπεραφθονία των χυμών αναζωογονεί τα φυτά, έτσι και τα ζώα αισθάνονται κατά την άνοιξη να ανακινούνται τα όργανά των μετά διπλάσιας ζωτικότητας. Το αίμα κατά την εποχή αυτή κυκλοφορεί μετά μεγαλύτερης δυνάμεως και θερμότητας, η δε χώνευση επιτελείται κατά τρόπον δραστηριότερο και πληρέστερο. Η υπεραφθονία όμως αυτής της ζωής δύναται να αποβεί κίνδυνος διά την υγεία του ανθρώπου, η δε ισορροπία, ήτις αποτελεί τον ουσιωδέστερο όρο αυτής, δύναται να διαταραχθεί επιβλαβέστατα.  Πράγματι δε παρατηρήθηκε ότι κατά  την άνοιξη ο αριθμός των ασθενειών αυξάνει και πολλά άτομα των οποίων η  ιδιοσυγκρασία δεν είναι αρκετά ισχυρά, όπως αντισταθεί εις την επανάσταση αυτή, η όποια δημιουργείται εντός αυτών, αισθάνονται την ανάγκη να ελαφρυνθούν, δια καθαρτικών ή δι’ αφαιμάξεων από το πλεόνασμα αυτό της ζωής, το όποιον θέτει την υγεία τους σε κίνδυνο. Εάν λοιπόν ληφθεί ύπ’ όψι ότι η Τεσσαρακοστή, την οποίαν καθιερώνουν σχεδόν όλες οι θρησκείες, έχει τοποθετηθεί εις το κατώφλι, τρόπον τινά, της κρίσιμου ταύτης εποχής, θα γίνει ευκόλως αντιληπτό ότι το σύστημα των στερήσεων, το όποιον επιβάλλεται διά της νηστείας, παρεμποδίζει φυσικά, διά της μη ικανοποιήσεως όλων των αναγκών του σώματος, την υπεραύξηση της ζωτικότητας των οργανισμών και ευνοεί έτσι την υγεία κατά τρόπον αποτελεσματικότερο, διότι ενεργεί όχι ως φάρμακο, αλλά ως προληπτικό μέσον.

Πηγή: Βατάλας, Μάνος Δ., Δημοσιογράφος, Μεγάλη Ελληνική Εγκυκλοπαίδεια, τόμος Ιη΄, σσ. 262 – 263

Η κυρά Σαρακοστή (ελληνικές παραδόσεις και έθιμα)